Artikel
Door het Vlaamse tijdschrift Eos Psyche & Brein werd ik gevraagd een achtergrondverhaal te schrijven over de betekenis van het levensverhaal. In dat artikel moest vijftien jaar eigen ervaring met het vastleggen van levensverhalen én de geschiedenis en betekenis van het levensverhaal in de zorg en wetenschap aan bod komen. Voor dit verhaal raadpleegde ik collega’s en wetenschappers, ook vroeg ik Cornelia Middelkoop-Koning, een inspirerend 95-jarige vrouw die ik hielp met het maken van haar levensboek, naar de waarde van het vastgelegde levensverhaal voor haarzelf en haar familie.
Cornelia Middelkoop-Koning
Lieve kleinkinderen,
Nu ik ouder word, merk ik dat ik het jammer vind dat ik zo weinig weet van mijn grootmoeder Cornelia. Ik ben naar haar vernoemd, logeerde als kind heerlijk bij haar en een paar leuke tantes in een bovenhuis in Utrecht. In Echt, waar wij toen woonden, was geen bovenhuis te bekennen. Er was ook geen groot Wilhelminapark met vijver en geen Ruteck waar je van ijs of chocolademelk kon genieten.
Bijna alles in Utrecht was vreemd en onbekend voor me, en dat maakte een logeerpartij tot een feest. Zo was het ook fijn om bij een tante en oom in Bennekom te logeren en bij twee tantes in Den Haag. Alles was anders in die huizen en dus boeiend. Tegelijkertijd was de sfeer – het Bijbellezen, de kerkgang, de taal – zoals thuis; bekend en vertrouwd. Ik had geen sikkepit last van heimwee. Ik vertel dit omdat ik denk dat veel jongeren dit missen.
Dit gevoel van veiligheid en geborgenheid, een leven met een duidelijke richting. En ik vind het ellendig voor die jeugd. Ze hebben geld, mogelijkheden om te reizen, om spullen te kopen. Dat had ik niet. Ik maakte pas op mijn vijfentwintigste een reis naar een ander land. Toch was ik blij met wat ik had. Tijdens de vele logeerpartijen bij oma en tantes nam ik alles in me op.
Tegelijkertijd, zo realiseerde ik me veel later, vroeg ik ze niet veel. Wát ik van hen weet, weet ik vooral omdat anderen mij dat vertelden. En nu denk ik: wat zou ik graag vragen hebben willen stellen over hun jeugd, hun leven, hun onderlinge verhoudingen, hun vriendschappen en liefdes. Het is te laat. Ze zijn er niet meer, en mijn ouders ook niet. Ik hoop dat jullie mij bevragen. Dat we onze levens, onze keuzes kunnen vergelijken. Dat we dan samen tot de conclusie kunnen komen dat we iets hebben om voor te leven. Iets hebben om te delen.
Mikis Dormaels · Levensverhalenschrijver, centrum geestelijke gezondheidszorg Brussel
“Het gaat er vooral om dat ik luister, dat ik de tijd neem om een levensloop door te nemen en structuur geef aan het schrijfproces met mijn vragen. Die tijd en aandacht zijn belangrijk, want vaak zijn oudere mensen vereenzaamd. Door over hun verleden te praten, worden ouderen ook herinnerd aan wat ze kunnen, wat een positieve invloed heeft op hoe ze zich voelen.”
Narratieve therapieën
De grote maatschappelijke veranderingen in de jaren zestig waren ook een startsein voor de eerste sociaal-wetenschappelijke onderzoeken naar de betekenis en waarde van de narratieve identiteit. In 1963 constateerde de Amerikaanse psychiater en gerontoloog Robert Butler dat veel mensen in de laatste fase van hun leven worstelen met hun levens verhaal. Ze maken een proces door dat hij life review noemt, een proces dat kan zorgen voor verzoening met het eigen leven en acceptatie van de dood, maar soms ook leidt tot gevoelens van stress, angst, depressiviteit en zinloosheid.
De studies en inzichten van Butler hebben achteraf gezien de aanzet gegeven tot de ontwikkeling van tal van therapieën. Butler zelf introduceerde in 1974 life review-therapie, een therapievorm die in de psychiatrie, verpleeg- en verzorgingshuizen navolging krijgt en wordt doorontwikkeld. Doel van life review is om nieuwe verhalen over het eigen leven te construeren, waardoor een positieve en competente identiteit ontstaat.
De Hongaars-Amerikaanse psychiater en psychotherapeut Ivan Böszormenyi-Nagy komt medio jaren tachtig met het concept contextuele therapie – een benadering die problemen en levensvragen kadert in wat generaties lang is doorgegeven en ontvangen. De term narratieve therapie wordt in diezelfde periode gemunt door de Australische maatschappelijk werker Michael White en de Nieuw-Zeelandse gezinstherapeut David Epston. Deze therapie bouwt op de veronderstelling dat mensen hun identiteit construeren door het vertellen van verhalen over zichzelf en over wat hen overkomt.
Cornelia Middelkoop-Koning
“Enkele kleinkinderen hebben gezegd dat ik een voorbeeld voor ze ben. De gesprekken met hen over mijn verhaal komen voorzichtig op gang. Er zijn zoveel invloeden en keuzes in hun levens dat het lastig voor hen is om oog te hebben voor de belangrijke waarden en normen die zijn voorgeleefd. Het is fijn om daarover te kunnen praten via mijn levensboek.”
“Daarnaast vond ik het schrijven zelf en daarmee de herbeleving van het verleden heel prettig. Ik waande me door te schrijven weer terug in de tijd en kon voelen hoe ik me verhoud tot de mooie en minder mooie momenten in mijn leven. Ik heb het ook ervaren als een vervanging van de gesprekken die ik zou hebben gehad met mijn echtgenoot. Herman is nu ruim twintig jaar geleden overleden. Als we nu samen met pensioen waren – zo realiseerde ik me – hadden we elkaar steeds opnieuw kunnen ontmoeten in de verhalen van toen.”
Voor dit achtergrondverhaal sprak ik tal van professionals die dagelijks werken met levensverhalen. Via hen en door het opschrijven van mijn eigen ervaringen werd mij duidelijk dat het vastleggen van je eigen geschiedenis vaak gaat over de betekenis die je geeft aan de relatie(s) met anderen, over de zorg en aandacht die je legt in de contacten met familie, vrienden en vreemden.